Voordracht door professor Maarten Larmuseau op donderdag 25 april 2024

foto prof. Larmuseau

.

“In de voetsporen van onze voormoeders. Op zoek naar vrouwelijke stambomen en mitochondraal DNA”

Een voormoeder, huh?

Genealogie is bijzonder populair in Vlaanderen. Uit onderzoek blijkt dat zeven op tien Vlamingen geïnteresseerd zijn in hun familiegeschiedenis. In stamboomonderzoek beperken veel mensen hun speurtocht tot de vaderlijke lijn of de stamlijn van de familienaam. Op dit moment gaat daarom veel aandacht naar onze voorvaders, maar de familiegeschiedenis wordt uiteraard ook gevormd door onze voormoeders. Dat het woord ‘voormoeder’ – een vrouwelijke voorouder – nog maar net in het Van Dale woordenboek is opgenomen, illustreert treffend dat zij vaak verborgen blijven. Toch zijn er tal van bronnen die ook het leven van onze voormoeders en de vrouwelijke familiegeschiedenis kunnen reconstrueren. Spijtig genoeg zijn deze nog vaak onderbelicht en is er een tekort aan uitgewerkte levensverhalen die als voorbeeld kunnen dienen.

Waarom voormoederlijnen interessant zijn

In vergelijking met de vaderlijke lijn is het een stuk moeilijker om de moederlijke stamlijn – van jouw moeder naar haar moeder naar haar moeder en zo verder – op te stellen omdat de familienaam elke generatie verandert. Het proces om de moederlijke lijn op te stellen, zal daarom de genealogische op scherp te stellen. Want wanneer zijn we al dan niet zeker over de aanname van een historisch individu als voorouder in een stamboom? Vaak telt kwantiteit meer dan kwaliteit bij beoefenaars van genealogie … daarom wijzen we op een kritische zin voor bronnenmateriaal: enkel originele akten opzoeken, niet zomaar gegevens kopiëren van op het internet, enz. Maar waarom al die moeite nemen? Alvast om het wetenschappelijk onderzoek te ondersteunen want diepgewortelde verwantschappen tussen personen in moederlijke lijn zijn bijzonder informatief voor genetisch en biologisch onderzoek via het moederlijk mitochondriaal DNA.

Het mitochondriaal DNA als moederspoor

Het mitochondriaal DNA (‘Mito-DNA’) is belangrijke genetische informatie die enkel via de moeder wordt overgedragen. Het Mito-DNA is gelinkt aan de mitochondriën die instaan voor de energiehuishouding in onze cellen. Mitochondriën stammen af van vrijlevende zuurstofademende  bacteriën die opgeslorpt werden door  de ‘eukaryotische cel’, de cel waaruit alle schimmels, planten en dieren bestaan. Door hun oorsprong als bacterie bezitten mitochondriën nog een eigen onafhankelijk stukje DNA. Aangezien we mitochondriën enkel via de eicel van de moeder overerven, wordt bijgevolg ook het Mito-DNA enkel maternaal overgedragen. Dankzij de koppeling  met de maternale stamreeks oefent het Mito-DNA de rol van moederspoor uit waarbij verwantschappen in moederlijke lijn door de genealoog gedetecteerd en geverifieerd kunnen worden. In tegenstelling tot het genoom in de celkern dat van beide ouders overgeërfd wordt en waarvan het tijdsvenster voor verwantschapsanalyse  slechts 200 jaar is, wordt het via het Mito-DNA wel mogelijk om biologische verwantschappen over tal van eeuwen vast te stellen. Daarnaast biedt het Mito-DNA essentiële informatie voor de geneeskunde, forensische wetenschappen, evolutionaire biologie en antropologie.

Nieuwe inzichten dankzij citizen science

Binnen het citizen science initiatief MamaMito hebben meer dan 7800 personen hun eigen moederlijke stamlijn opgesteld in de hoop om verre maternale verwanten te vinden. We hebben hierdoor een 100-tal diepgewortelde verwantschappen opgespoord. Net zoals bij onderzoek over biodiversiteit en luchtkwaliteit, is de participatie van het brede publiek essentieel gebleken om onderzoeksresultaten te boeken.

Koekoekskinderen

Het genetisch genealogisch onderzoek naar diepe maternale verwantschappen via mitochondriaal DNA bood veel ondersteuning voor het onderzoek waarbij prof.Larmuseau voor het eerst de historische graad aan buitenechtelijke kinderen bij mensen – de zogenaamde koekoeksgraad – berekende via het linken van het Y-chromosoom met stambomen. Hij stelde vast dat de koekoeksgraad in oa. Vlaanderen, Nederland, Italië, Spanje, Mali en Zuid-Afrika gedurende de laatste honderden jaren steeds tussen 1 en 2% heeft gelegen. Deze gemiddelde koekoeksgraad mag dan vrij stabiel zijn in humane populaties, erbinnen valt behoorlijk wat variatie aan te treffen. Met genetisch  genealogische studies binnen Vlaanderen en Nederland, waarbij 500 jaar tijd werd overbrugd, kon aangetoond worden dat de koekoeksgraad piekte in de periode 1850-1900 bij de laagste sociale klasse in de grote steden. De kans dat een kind onverwacht een andere biologische vader had dan de sociale vader, bleek sterk gelinkt aan de woon-en werkomstandigheden van de bevolking.

Mater certa, pater semper incertus.

Beethoven ontrafeld

In 2023 bracht het genoomonderzoek naar de bekende componist Ludwig van Beethoven op basis van haarlokken aan het licht dat er een koekoekskind in de stamlijn van Beethoven aanwezig was, zodat de componist, tot hun grote teleurstelling, genetisch niet verwant is met alle andere Vlaamse van Beethovens. Nochtans was die verwantschap op papier wel gevonden via de stamvader Aert van Beethoven uit Kampenhout. Waarschijnlijk was Ludwigs eigen vader, Johan van Beethoven, geen biologisch kind van Lodewijk van Beethoven uit Mechelen.

Historisch DNA

Naast genetische genealogie bracht prof. Larmuseau het populatiegenetisch erfgoed in kaart in laat-middeleeuws Vlaanderen en onderzocht hij via ancient DNA op een vijftigtal skeletten het Merovingische grafveld uit de periode 650-750 in Koksijde. Deze archeologische site aan de Duinenabdij bood de opportuniteit om een uitgebreid oud DNA-onderzoek op menselijke botten uit te voeren. De opgravers verwachtten dat het zou gaan om drie generaties van één familie. Toch werden na dit onderzoek echter opmerkelijk minder onderlinge verwantschappen tussen de skeletten van het grafveld  gevonden dan door de archeologen werd verondersteld.

Complottheorieën ontkracht

Onderzoek op bebloede boomblaadjes, door buurtbewoners verzameld, van op de rots waar koning Albert I in 1934 de dood vond, bracht meer duidelijkheid over het overlijden van de vorst. Het team van prof. Larmuseau vergeleek het DNA uit het bloed op de blaadjes met het DNA van 2 nog levende verwanten die bereid werden gevonden mee te werken aan het onderzoek: koning Simeon II van Saksen-Coburg en Gotha, de laatste tsaar en verwant langs vaderlijke lijn, en Anna Maria Freifrau von Haxthausen, een Duitse barones die in moederlijke lijn verwant is. Uit dit onderzoek bleek dat het effectief om bloed van Albert I gaat. De echtheid van de bloedsporen onderschrijft de officiële versie over de dood van Albert I ( een klimongeval )en ontkracht daarmee een aantal complottheorieën.

Ethisch aspect

Bij dit onderzoek speelde het ethische aspect in genetisch stamboomonderzoek een belangrijke rol. Uiteraard gaf de overledene nooit zijn toelating voor de opstelling van zijn genetisch profiel en daarnaast moest er ook rekening gehouden worden met de gevolgen van deze studie op de nog levende verwanten. Hun privacy moest beschermd worden en commercialisatie van de genetische gegevens moest vermeden worden. Daarom zijn deze genetische profielen niet gepubliceerd en zijn de DNA-stalen van het onderzoek vernietigd.

Met dank aan professor Maarten Larmuseau voor deze interessante en onderhoudende voordracht.

Marijke Waumans