Op 9 en 16 november trokken talrijke enthousiastelingen de stad in, onder de deskundige leiding van Chris Weemaes. 

Het Barokjaar in Antwerpen konden we niet aan ons laten voorbijgaan. 

Eén van de hoogtepunten van de barok in Antwerpen ( tussen 15de en 18de eeuw) is de Carolus Boromeuskerk aan het Conscienceplein. 

Wie Carolus Boromeuskerk zegt denkt onmiddellijk aan de Jezuïeten. 

Met een karrevracht aan bagage en kennis heeft Chris ons op een duidelijke en ludieke manier veel verteld over die Gouden Eeuw van Antwerpen. 

Ook de zeer grote rol van Ignatius van Loyola en zijn volgelingen op de ontwikkeling en de kennis van de bevolking en dit niet alleen op religieus vlak. 

De Carolus Boromeuskerk was de eerste barokke kerk van het noorden en moest niet alleen een plaats zijn om te bidden maar ook om te imponeren.. 

Dus klopten de Jezuïeten ook aan bij Rubens die ook een belangrijke inbreng heeft gehad. 

Natuurlijk is er in de loop der jaren veel gebeurd, een verwoestende brand, een tijdelijke afschaffing van de jezuïeten orde. Als gevolg hiervan zijn er veel kunstwerken vernield, verdwenen of verkocht. 

Met veel verve en achtergrond wist Chris ons dat allemaal in geuren en kleuren te vertellen. 

Niet alleen de Carolus Boromeuskerk kwam aan bod, maar ook die andere gebouwen van de Jezuïeten op het Conscienceplein o.a. de sodaliteit waar nu de Erfgoedbibliotheek gevestigd is. 

Ook de Prinsstraat met het Hof Van Lierde waar de Jezuïeten gevestigd waren. 

De wandeling leidde ons langs de Lange Nieuwstraat met het weelderig stadspaleis waar Koningin Christina van Zweden in 1654 vertoefde. 

Na een verdere leerzame wandeling door de straten van onze stad werd de namiddag afgesloten in het oudste bruin café “ De Quinten” om nog even na te praten over al het moois dat we weer hebben mogen ontdekken. 

Een dikke “merci” en een “grote pluim” aan onze geboren verteller “Chris”. 

Anne Marie 

Van Sodaliteit naar Erfgoedbibliotheek. 

Onze wandelingen van 9 en 16 november hebben hopelijk inzicht verleend over de invloed die de Jezuïeten in de 16e en 17e eeuw hebben gehad in onze stad. 

Ik wil hier één verwezenlijking van de Jezuïeten nader beschrijven, namelijk de “SODALITEIT”, gevestigd in wat nu de erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is. 

In 1585 herovert A. Farnese Antwerpen op het Calvinistische bestuur. 

Stad en kerk dringen aan op Contrareformatie om de burgers terug te brengen naar het katholieke geloof. De Jezuïeten zouden hierbij het voortouw nemen. Met barokke pracht en praal pakt de orde uit om ontzag in te boezemen. 

Vanaf 1614 wordt een ruim Jezuïetenplein aangelegd ten noorden van hun hoofdzetel, het Professenhuis, en vanaf 1615 begint aan de oostkant van dit plein de bouw van de mooiste barokke kerk ter wereld, de Jezuïetenkerk, vanaf 1773 Carolus Borromeuskerk genoemd. 

Een ander aspect van de Contrareformatie was de Mariaverering. Overal in de stad verschijnen terug Mariabeelden op de hoeken van de straten. 

Sodaliteiten worden opgericht in vele Europese steden. Sodaliteiten, afgeleid van Sodalis, het Latijnse woord voor broederschap, waren verenigingen van vrome mannen rond een bepaalde devotie. Een Vlaamse Jezuïet, Franciscus Costerus, zeg maar Frans Costers, had sodaliteiten gezien in Rome. Hij vond dat er een Maria-sodaliteit moest komen in Antwerpen en spoorde rijke burgers aan om er een te stichten. Daarvoor moest een nieuw gebouw worden opgetrokken. 

Van 1622 tot 1623 werd het sodaliteitsgebouw opgericht op de westelijke grens van het Jezuïetenplein, in dezelfde stijl als het Professenhuis en er ook mee verbonden. Er werd een doorgang gemaakt, het jezuïetengat, zodat men via de Jezuïetenrui op het plein kon komen. In het gebouw waren twee verdiepingen, de bovensodaliteit en de benedensodaliteit, vergaderkapellen eigenlijk, waar de leden verzamelden om aan Mariadevotie te doen. Deze geloofsverdieping sloeg goed aan bij intellectuelen, bij rijke handelaren en ook bij kunstenaars. Er werden uiteraard contacten gelegd en het concept doet denken aan de actuele serviceclubs. De benedenverdieping of kapel was bestemd voor gehuwde volwassen mannen die zich groepeerden ofwel bij de Nederlandstaligen ofwel bij de Franstalige afdeling. De meer geleerden sloten zich aan bij de Latinisten waarvan P.P. Rubens lid was. Op hun altaar was Rubens’ werk “De Boodschap aan Maria” te bewonderen. 

De Boodschap aan Maria van P.P. Rubens. 1609 

De bovenkapel behoorde aan de jongeren. Wie meer dan 18 jaar was en ongehuwd hoorde bij de “bejaarde Jongmans”. Antoon Van Dyck was één van hen, hij schilderde voor hun altaar “Maria met kind, de kroning van Sint Rosalia.” De heilige Rosalia werd aangeroepen tegen de pest. Tijdens de pestepidemie hebben de paters Jezuïeten de bevolking veel ziekenzorg verleend ten koste van een groot aantal slachtoffers in de orde zelf. 

Naast het altaar van de bovenkapel hing nog een ander werk van A. Van Dyck nl. “Het mystieke huwelijk van Herman-Jozef.” 

Maria met kind ,de kroning van Sint Rosalia, A. Van Dyck.1629 

Het Mystieke huwelijk van Herman Jozef, A. Van Dyck 1630 

Vooral de kapel van de bovensodaliteit moet schitterend geweest zijn met marmeren decoraties, getailleerd houtsnijwerk en prachtige schilderijen. Allemaal als eerbetoon aan Maria. Er waren maar liefst 27 plafond-schilderingen. Acht grote werken van Goubeau en van Garibaldo, een erg miskende Antwerpse meester, sierden de westkant. Twee werken van Garibaldo hangen nu in het secretariaat van de St Laurentiuskerk. 

In 1745 werd Antwerpen even ingenomen door Louis XV. De soldaten van het Franse leger vonden de bovenkapel prachtig om als eetzaal te dienen voor hun koning (die Versailles gewoon was). 

Al deze pracht gaat teloor bij de opheffing van de Jezuïetenorde in 1773. 

Het merendeel van hun goederen wordt aangeslagen en verkocht. 

Keizerin Maria Theresia, in die tijd heerser over de zuidelijke Nederlanden, koopt naast de werken van Rubens uit de Carolus Borromeus kerk ook zijn schilderij uit de benedensodaliteit èn de twee werken van A. Van Dyck uit de bovensodaliteit. De schilderijen werden gekocht, weliswaar voor een prikje, en van de betalingen zijn bewijzen, dus kan men ze niet terugeisen. Deze unieke schilderijen pronken nu in het Kunsthistorische museum in Wenen! 

Bij een bezoek aan de prachtige Nottebohmzaal doet niets vermoeden dat deze ruimte er ooit helemaal anders heeft uitgezien. Dat vroegere uitzicht is lange tijd een mysterie gebleven. Dankzij Eerwaarde Heer Rudi Mannaerts die in 1983 een masterproef schreef over het interieur van de Sodaliteit, hebben we een duidelijker beeld van hoe het vroeger was. Enkele jaren geleden ontdekte hij een schilderij dat de bovensodaliteit toont. De laatste jaren hebben erfgoedbibliotheek curator Steven Van Impe en masterstudente Marijke Drijbooms veel opzoekingen en onthullingen gedaan over het vroegere interieur van de bovensodaliteit. Zo trachten zij heden ten dage nog steeds zes schilderijen terug te vinden. 

Na 1773 werden door de opheffing van de Jezuïetenorde ook de sodaliteiten opgedoekt, de inboedel verkocht en de binnenkant zo goed als afgebroken. Enkel de buitenkant is bewaard gebleven. Het gebouw kreeg daarna de meest uiteenlopende bestemmingen: militaire academie, vergaderzaal, balzaal, veilingzaal, toneelzaal en ja, zelfs Café. In de Wijngaardstraat, aan de noordkant van het gebouw, ziet u nog op de gevel staan: ”A La Sodalité” café J. Moortgat, refererend naar de vroegere functie. (er zou geen familiale band zijn met de huidige Duvel-familie). 

In 1879 koopt de stad het pand , het interieur wordt vernieuwd, de stads- bibliotheek wordt er in onder gebracht. In 1883 krijgt Hendrik Conscience, bij leven nog, een standbeeld dat geplaatst wordt voor de nieuwe hoofdingang van de bibliotheek. Het Jezuïetenplein wordt Hendrik Conscience plein. 

In 1936 wordt het gebouw ingedeeld zoals we het vandaag kennen. 

De vroegere bovensodaliteit transformeert in een bibliotheek met talrijke historische boeken in een adembenemende setting. Met dank aan weldoener Oscar Nottebohm . De vroegere parel Sodaliteit wordt de magnifieke Nottebohm zaal. 

Sinds 2008 is de naam van stadsbibliotheek veranderd naar Erfgoedbibliotheek. 

Foto van het Schilderij van de bovensodaliteit, recentelijk getraceerd. 

Als u goed kijkt ontwaart u achter het altaar in het midden en rechts de twee schilderijen van Van Dyck “Maria met kind, de kroning van Sint Rosalia” en “Het mystieke huwelijk van Herman Jozef “ 

Chris Weemaes.