Afbeelding: bron: prof. de Maesschalck.

Voordracht door professor de Maesschalck op donderdag 24 oktober 2024. VERSLAG.

Wat als in 1369 Filips de Stoute van Bourgondië niet was gehuwd met de Vlaamse Margareta Van Male?                                                                                

Hoe zouden onze gewesten er nu hebben uitgezien?

Dit is een vraag waarop we nooit antwoord zullen krijgen want op 19 juni 1369 trouwde de jongste zoon van Jan de Goede, de Franse koning, wel degelijk met de dochter van graaf Lodewijk van Male. 

In 1361 stierf de 15jarige, kinderloze hertog van Bourgondië, Filips van Ouvres, aan de gevolgen van de pest. Bourgondië bleef achter zonder erfgenamen.           

Omdat de Franse koning, Jan de Goede, was hertrouwd met de moeder van deze betreurde hertog, vond hij dat hij recht had op het hertogdom van zijn stiefzoon.

Lang hield hij het hertogdom niet voor zichzelf.

In 1363 schonk hij het grondgebied aan zijn lievelingszoon Filips de Stoute om hem te belonen voor zijn dapper optreden in de strijd tegen de Engelsen te Poitiers.

We zitten midden in de honderdjarige oorlog.

Het dapper zijn van Filips kon niet beletten dat de Fransen de slag verloren en  zijn vader, de Franse koning, stierf in Engelse gevangenschap.

Filips de Stoute kwam niet in aanmerking om zijn vader op te volgen omdat hij de jongste zoon was.

Het is de oudste zoon, Karel V, die de nieuwe koning van Frankrijk werd.

Nochtans had Filips grootse toekomstplannen, hij had serieus wat ambitie om zijn gebied uit te breiden.

Door te huwen met de enige dochter en erfgename van de graaf van Vlaanderen, het rijkste vorstendom uit het noorden,

betrad hij het wereldtoneel van de politiek op een manier die Bourgondië meteen zijn typische glans zou geven:

met een huwelijksfeest in Gent, dat niet alleen Vlaanderen maar ook half Europa moest verbluffen.                                      

Spaarzaam zou Filips nooit worden, hij besefte als één van de eerste vorsten uit de Europese geschiedenis dat een goede indruk even belangrijk was als een volle beurs. Bovendien zou het graafschap met zijn bloeiende lakenhandel weldra zijn deel zijn.

Filips was gebrand om de rijkgevulde schatkist met naast Vlaanderen,

ook nog de graafschappen Bourgondië ( Franche-Comté), Artesië, Nevers, Rethel en de heerlijkheden Antwerpen en Mechelen aan zijn Bourgondisch hertogdom toe te voegen.

Het hertogdom Bourgondië zelf stelde naast zijn wijnhandel, economisch nauwelijks iets voor.                                        

Bij het overlijden van Lodewijk van Male in 1384, kwam de volledige erfenis van Margareta van Male in Bourgondische handen.

De Franse echtgenoot van Margareta werd nu naast hertog van Bourgondië ook graaf van Vlaanderen.            

Het gemeenschappelijk avontuur was begonnen.  Al viel toen nog niet te voorspellen dat het zou uitgroeien tot een politieke reus in Europa.

De basis was gelegd voor een machtige bufferstaat tussen Frankrijk en het Heilig Roomse Rijk,

een staat die zich uitstrekte van Midden-Frankrijk tot aan de Noordzee.

De Bourgondisch-Nederlandse staat zou onder zijn opvolgers tot de vereniging van de Nederlanden leiden

en de macht van de Franse koning naar de kroon steken.  

Het bezit van zijn aanzienlijke territoriale gebied maakte van Filips een zeer machtig man,

en legde de basis voor een Bourgondische staat die op zijn hoogtepunt zelfs een rivaal werd van Frankrijk, zelfs zo ver dat hij het Franse kroon in gevaar bracht.

De staat die hij startte zou een belangrijke pagina worden in de geschiedenis van Bourgondië voor meer dan honderd jaar.

Ook de Belgische en Nederlandse geschiedenis zal hier deel van Uitmaken.           

De Bourgondiërs waren veel meer dan louter politici, krijgers en bedenkers van politiek nuttige huwelijken.

Ze waren nog het meest levensgenieters en bovenal cultuurminnaars.

De bibliotheek van Filips de Stoute bevat een unieke collectie middeleeuwse manuscripten die nog steeds bewaard worden in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel.

Jarenlang had hij de getalenteerde beeld-houwer Klaas Sluter in dienst.

Filips de Stoute en Margareta van Male kregen samen zeven kinderen.

Hij verwende zijn echtgenote enorm met bloemen, geschenken en juwelen.

Hij hield echt van haar, bewijs daarvan is dat hij slechts een “paar” bastaarden verwekte! 

Filips probeerde zijn gezag uit te breiden naar de aangrenzende gewesten op verscheidene manieren.  

Zo werd in 1385 het huwelijk gesloten van zoon Jan en dochter Margareta met de kinderen van Albrecht van Beieren, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen.

In 1390 wist Filips de Stoute de kinderloze hertogin Johanna van Brabant ertoe te bewegen het hertogdom Brabant en Limburg af te staan

aan haar nicht Margareta van Male, zijn echtgenote en in hetzelfde jaar kocht Filips ook nog het graafschap Charolais.  

Heel zijn leven bleef Filips de Stoute uitkijken naar kansen om zijn macht en invloed uit te breiden, zo mogelijk tot in Parijs.

Door de mentale gezondheids-perikelen van de jonge Franse koning, Karel VI, (die ondertussen zijn pa Karel V had opgevolgd)

kon hij het regentschap over Frankrijk op zich nemen.

Tegelijkertijd zorgde hij ervoor in zijn hoedanigheid als graaf van Vlaanderen, dat hij Engeland (nog altijd verwikkeld in honderdjarige oorlog met Frankrijk)

niet al te zeer van zich vervreemde.

Vlaanderen en dus ook zijn eigen inkomen was met zijn wolproductie erg afhankelijk van Engeland.

 

Toen Jan zonder Vrees in 1404 zijn vader opvolgde, trad hij in diens voetsporen in het gevecht om de macht in Frankrijk, een grimmige strijd.

Logischerwijze was er voor de nieuwe Bourgondische hertog Jan zonder Vrees geen plaats meer in de regentenraad van Frankrijk.

Zijn vader was de oom geweest van de zwakzinnige koning Karel VI, Jan was slechts één van de vele neven.

De stroom van Frans staatsgeld slibde dicht. Het aan praalzucht verslingerde Bourgondische hof moest het met minder inkomen stellen.

De hertog kwam in moeilijke papieren.

Lodewijk van Orléans, was een jongere broer van Karel VI en vond dat ook hij recht had op regentschap.

Tussen beide neven liepen de spanningen hoog op en Jan zonder Vrees deed er alles aan om, zelfs met militair vertoon, het regentschap op te eisen.

In 1405 sloot hij daarom een verbond met zijn broer Antoon en zijn schoonbroer Willem

zodat er een officiële alliantie ontstond tussen de Vlaams-Bourgondische staat en de sterke blokken Brabant-Limburg en Henegouwen-Holland-Zeeland,

alweer een stap in de richting van een hechtere band tussen de onderdelen van de Lage Landen.

In 1407 liet Jan zonder Vrees zijn neef en grootste tegenstander, Lodewijk van Orléans, vermoorden.

Twaalf jaar later namen diens nakomelingen wraak en lieten op hun beurt de Bourgondische hertog ombrengen.

Zo kwam er een gewelddadig einde aan het bestaan van Jan zonder Vees die de helft van zijn leven op oorlogspad was geweest.

Janzonder Vrees was een uitmuntend bestuurder voor zijn landen,

vooral voor Vlaanderen dat ondanks de oorlogen goede betrekkingen met Engeland kon onderhouden

en daardoor een vernieuwde opbloei van handel en welvaart beleefde.  

Als hertog van Bourgondië consolideerde Jan zonder Vrees de grondslagen van wat zou uitgroeien tot de Bourgondische staat,

waarmee hij de politiek verderzette waarmee zijn vader Filips was begonnen.

Samen met Margareta van Beieren had hij één zoon (Filips de Goede) en zeven dochters.

Filips de Goede, de echte vader des vaderlands!

Hij bracht de Lage Landen bij elkaar.                                                                                                                               

De zoon van Jan zonder Vrees was 23 jaar toen hij hertog van Bourgondië werd.

De brutale moord op zijn vader had hem diep geraakt maar binnen enkele dagen kweet hij zich van zijn taak.

Van z’n vader had hij de kunst van de diplomatie afgekeken.

Bij zijn aantreden was hij dus al vertrouwd met het uiterst gecompliceerde landschap in de gebieden die onder zijn macht vielen.

Zoals zijn vader en grootvader streefde ook hij naar territoriale uitbreiding.

Dit wat hem op overuigende wijze gelukt door sluwe diplomatie, militaire druk en vooral een uitzonderlijke hoeveelheid geluk

Voor het krijgsbedrijf had hij weinig belangstelling.

Hij maakte de moordenaar van zijn vader niet met een legermacht een kopje kleiner. Hij bracht de Franse dauphin met een uitgebreide propaganda-actie in diskrediet. 

Al snel raakte hij in geldnood, daarom richtte hij zich op een nieuw terrein om inkomsten te genereren: de Lage Landen.

Vooral Holland was hierbij de kip met de gouden eieren.

Van zijn vader had Filips al het hertogdom Bourgondië en de graafschappen Vlaanderen, Artesië en Franche-Comté geërfd.

In 1429 voegde hij het graafschap Namen toe en later de hertogdommen Brabant en Henegouwen, Holland en Zeeland ten koste van zijn nicht Jacoba.

Aan het einde van zijn leven kon hij ook nog Luxemburg, het Sticht, het Oversticht en Luik toevoegen aan zijn bezit.  

De macht van Luik werd gebroken door de Bourgondische hertog evenals Dinant.

Gelre en Utrecht waren al vazallen, ook Luxemburg kwam onder Bourgondische controle en ook een deel van Lotharingen en, door de vrede van Atrecht, Picardië.  

Op die manier vestigde Filips overal zijn sterke gezag.

De Duitse- Roomse koning Sigismund maakte zich zorgen over de Bourgondisch expansiedrift.

De machtsaanspraak van Filips op de graafschappen van zijn nicht waren clandestien want formeel behoorden ze tot het Duitse Rijk.

Maar Sigismund stond te zwak om zijn aanspraken te doen gelden, hij moest vierhonderd vorstendommetjes in het gareel houden.

Ook de Franse kroon had het formele gezag over een aantal van Filips vorstendommen maar kon dat net als de Duitse vorst niet laten gelden.

Frankrijk en Engeland waren verwikkeld in de Honderdjarige Oorlog waar Filips handig gebruik van maakte door de partijen tegen elkaar uit te spelen en regelmatig van bondgenoot te wisselen.                     

Zo ontwikkelde Filips zich tot een speler van formaat die zich kon meten met zijn sterke buren.  

De hertog was nu op het toppunt van zijn macht.

De droom van zijn grootvader Filips de Stoute om de Lage Landen in een groot Bourgondisch rijk te verenigen ging postuum alsnog grotendeel in vervulling.                          

Als machtigste vorst van zijn tijd werd Filips de Goede “Grote Hertog van het Westen” genoemd.

Maar het probleem was juist dat hij slechts hertog was, hij wou graag koning zijn.

Om het gemis aan een meer welluidende titel te verbloemen mat hij zich de allure van een koning aan.

Het Bourgondische hof was verreweg het uitbundigste van Europa en zijn uitgaven navenant astronomisch.

De hertog organiseerde de meest uitzinnige feesten. Hij maakte geen geheim van zijn boeiend seksleven had:

hij had dertig minnaressen, het kunnen er ook meer zijn geweest maar de namen van dertig dames zijn bekend, evenals die van zesentwintig bastaarden.

Filips stond steeds in het rood door zijn dure levensstijl en doordat hij regelmatig nieuw territorium kocht.

Toen Filips stierf op 71-jarige leeftijd was zijn zoon Karel al een aantal jaren de feitelijke vorst.

Na zijn vaders dood zette Karel de centralisatie verder die Filips in gang had gezet maar hij voerde de druk te hoog op.  

Karel ondernam vele veldtochten. Zijn bijnaam “de Stoute” betekent eigenlijk de “moedige”.     

Tijdens zijn heerschappij heeft hij door middel van militaire actie het grondgebied van de Bourgondische Nederlanden nog uitgebreid.                     

Zijn regeerperiode wordt gekenmerkt door voortdurende botsingen met zijn neef Lodewijk de XI van Frankrijk.

Hij droomde van een bufferstaat tussen Frankrijk en Duitsland door de landen van Herwaarts te verenigen met de landen van Derwaarts.

Tegelijkertijd komt Karel dichter bij de Duitse keizer en bij de koning van Engeland, een gevaarlijke situatie.

De rust die men onder Filips de Goede had gesmaakt maakte de voortdurende oorlogen nog hatelijker.

De Nederlanden werden gedwongen, van jaar tot jaar, grotere oorlogskosten te betalen.

Onder zijn onderdanen groeide verzet omdat ze steeds meer geld moesten ophoesten voor de riskante militaire expedities

en voor de betaling van het toenemende ambtenarenapparaat.

Men klaagde en beriep zich op de privileges die door de vorige hertogen waren toegestaan.

Doch de hertog gaf geen gehoor aan de klachten van zijn volk. Zijn absolutisme steeg in dezelfde verhouding als zijn veroveringslust.

Hij begon aan een administratieve hervorming van zijn staat die hij op orde hield door te proberen er geografisch en politiek één geheel van te maken.

Daarom herenigde hij zijn noordelijke en zijn zuidelijke bezittingen door Boven-Elzas en Lotharingen te verwerven, een gebied tussen Frankrijk en Duitsland. 

Zijn drang naar uitbreiding stuitte op veel tegenstand in midden-Europa. Karel ging vaak opvliegend en impulsief te werk.

De Franse koning hitste Luik tegen hem op.

Karel reageerde door op te trekken naar de “Cité Ardente”.

Hij verwoestte de stad. Duizenden Luikenaren werden afgeslacht en het prinsbisdom Luik werd bij de staten van de hertog ingelijfd.

Door zijn ingrijpen in de Gelderse twisten in 1473 kon hij ook dat hertogdom en het graafschap Zutphen inlijven.

Aan het einde van zijn regeerperiode zorgden de oorlogen tegen de Zwitserse bondgenoten (de Lorrainen en de Elzassers) ervoor dat het ernstig misging.

Deze bondgenoten krijgen steun van de Franse koning. Bij de Slag bij Nancy werd de Bourgondische hertog verslagen.

Hij liet er het leven, zijn lichaam werd gevonden op het slagveld, half verslonden door wolven.  We schrijven 1477.  De hertog was 44 jaar oud.

Net als zijn vader is Karel de Stoute één van de machtigste vorsten in het christendom dankzij de rijkdom van zijn gebieden en het rijke uiterlijk van zijn hofhouding. 

Na de plotse dood van Karel de Stoute moest Maria van Bourgondië, zijn enige erfgename, op 19-jarige leeftijd het bewind op zich nemen van zijn erflanden.

Zij werd hertogin van Bourgondië, Brabant, Gelre en Limburg. Ze was gravin van Vlaanderen, Holland, Zeeland, Luxemburg, Lothier, Franche-Comté, Artesië, Charolais, Henegouwen en Zutphen. Markgravin van Namen en Vrouwe van Mechelen.

Ze heerste over een gebied dat bekend stond als” le plus grand, le plus noble et le plus riche “                                                                                           

Ze werd door prinsen uit heel Europa ten huwelijk gevraagd, onder andere door de Franse koning.

Hij zag in haar de gedroomde huwelijkspartner voor zijn zoon, dauphin Karel, om zo Bourgondië en Vlaanderen bij zijn domein te kunnen voegen.

Maria weigerde hierop in te gaan.                                                

Zij erfde niet alleen de vele bezittingen van haar vader maar ook diens problemen.

Zij zocht steun bij haar onderdanen maar werd onmiddellijk geconfronteerd met hun ontevredenheid vanwege het oorlogszuchtige en centralistisch beleid van haar vader. Kwaad bloed ook door Karels enorme wreedheid, voorbeeld tijdens de Luikse oorlogen.  

Maria moest onmiddellijk afstand doen van het prinsbisdom. Luik kreeg zijn zelfstandigheid terug.       

Er broeide afkeer tegen het gezag waardoor de erfgename het Groot Privilege moest ondertekenen: dit behelste feitelijk een serie wederzijdse afspraken

tussen het bestuur en de onderdanen, een soort grondwet waarin de verhouding tussen vorst en volksvertegenwoordigers beschreven stond. 

           

In 1477 trouwde de rijke Maria met Maximiliaan van Oostenrijk, de zoon van de Duitse keizer.

Ze kregen drie kinderen waarvan er twee in leven bleven:

Filips de Schone die koning van Castilië werd (en vader van keizer Karel V) en Margareta van Oostenrijk,

die na de dood van Filips de Schone als regentes regeerde over de Habsburgse Nederlanden.  

Als Maria overlijdt op 25-jarige leeftijd, na een val van haar paard, komen vanuit politiek en territoriaal perspectief de Bourgondische erflanden in bezit van de Habsburgse dynastie.

Het duurde evenwel nog wel enkele jaren oorlog voeren vooraleer de Bourgondische gebiedsdelen echt overgingen naar Habsburg

en in 1482 de “Habsburgse Nederlanden” ontstonden.                                                                                                                                                                                                                                                                                      

Alberte Panis